Қазақ мәдениеті – көшпелі халық тарихының көрінісі. Мыңжылдықтар бойы қазақ даласында көшпенділер тайпалары жүрді, олар өздерінің бірегей дүниетанымын қалыптастырып, өзіндік салттары мен дәстүрлерін құрды және көршілес халықтар мәдениетімен ынтымақтас болды. ХІХ – ХХ ғасырларда көптеген қазақтар көшпелі өмір салтын отырықшылдыққа ауыстыра бастады және қазақ халқының жаңа мәдени аспектілері дамыды. Бүгінгі таңда Қазақстан мәдениеті – бұл көшпелі өткеннің рухымен сіңірілген өнердің, салт – дәстүр мен тұрмыстың түрлі түрлерінің үлкен қыры.

Қазақ киіз үйі:

Қазақ киіз үйі – ежелгі заманнан бері қалыптасқан дәстүрлі тұрғын үй. Қазақтың киіз үйі Ұлы даланың тұрғындары үшін жылжымалы тұрғын үйдің өзіндік түрі. Ерекше сәулеті бар, күрделі семантикалық мағынасы бар киіз үй түрік – моңғол тайпаларының
мәдени даму деңгейін, олардың күрделі идеологиясын көрсетеді. Киіз және икемді тал шыбығынан жасалған тұрғын үй сәулетінің бұл түрі, қайталанбас белгісі, бүгінгі күні әрбір қазақ үшін Отанымыздың, халықтың ежелгі мәдениетінің символына айналды.
Киіз үй туралы айтатын болсақ, ол үй қалай құрастырылғанын, көшпенділер тұрмысының қажеттілігін ескере отырып, дәл есептелгені ғана емес, оның жинақталуы декордің ою – өрнектелген көркемдігімен ерекшеленді, сонымен қатар киіз үйді құру қағидасы олардың қоршаған ортаға деген көзқарастарының көрінісі болып табылады. Киіз үйдің рухани – мәдени және ғылыми – философиялық мағынасын ашатын қазақ киіз үйінің символикасы ерекше назар аударуға тұрарлық.

Киіз үй үш ағаш элементтерден тұрады: қабырғаларды құрайтын "кереге" торы; күмбезді құрайтын "ук" (немесе "уық") жүрекшесі; киіз үйдің төбесінің қызметкері "шаңырақ" дөңгелек шеңбері, төбенің терезесі және түтін шығатын тесігі.

"Шаңырақ" киіз үйінің элементі Республика елтаңбасында бейнеленген. Негізгі материал әрдайым талдың ағаштары болды, алайда бай көшпенділер киіз үйлерін қайыңнан салған. Жиналған конструкцияға қыста желден, жаңбырдан және қардан, жазда таяқша күн мен шаңнан қорғауды қамтамасыз ететін киіз жабыны тартылады.

Қолөнер:

Даланың қатал жағдайларындағы көшпелі өмір және толық табиғи шаруашылық адамдарды өз бетінше қажетті өндіріспен айналысуға мәжбүр етті. Осылайша, адамдардың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыратын қазақ халық қолөнері пайда болды және өте сирек сауда нысаны болды. Көшпенділер тайпаларында қолөнер жұмыстарының түрлері бойынша гендерлік бөлу болды: ерлер ағаш, металл, тері және күш талап ететін және ерлер қызметімен дәстүрлі байланысты кәсіптердің басқа да түрлерімен айналысты.; ал әйелдер киізді, жүнді дайындау және өңдеу, тоқу мен кестелеудің түрлі түрлерін қажет ететін салаларда жұмыс істеді.

Былғары бұйымдар өз сапасымен танымал: жылқы ершігі, ыдыстар (торсук қымыз сақтау үшін қолданылады) және қамыс. Ұсталар ежелгі уақыттан бастап қазақ найзасын, қару – жарағы мен қылыш жасайды. Кеңінен танымал қазақ сүрегі есіктерді, сандықтарды, үстелдер мен кереуеттерді дайындауға қолданылады. Мүйізді мал мүйіздері қымыз құю үшін, таңғажайып шөміш дайындау үшін қолданылады. Ең жағымды нәрсе – қонақтар шеберлердің жұмысын бақылап қана қоймай, сондай – ақ, әсіресе ұнаған нәрсеге немесе кәдесыйға тапсырыс бере алады.

Ағаш:

Қазақ көшпенділерінің өміріндегі маңызды материалдардың бірі ағаш болды. Одан киіз үйдің қаңқасының бөлшектері, жиһаз, ыдыс – аяқ және басқа да тұрмыстық заттар жасалған. Негізінен, ағаш өңдеу қолөнері Қазақстанның солтүстігінде дамыды.

Ең маңызды қолөнер: “кереге” қабырғасы – торлары, “уық” шатыры үшін жүрекшелер және “Шаңырақ” төбесі болды. Тұрақты тұрғын үй үшін мықты және геометриялық дұрыс қаңқасын жасау жоғары қолөнер шеберлігін талап етті. Оның үстіне,”шаңырақ” ең күрделі және маңызды конструкция болғандықтан, оны түрлі ою – өрнекпен безендіріп, мұрадан мұраға беріліп отырған. Сондай – ақ, ағаштан ер – тоқпақтар, жұмыс құралдары, есік тұтқалары, түрлі шкафтар мен сандықтар жасалған. Ағашпен жұмыс істеу бойынша “қобыз” және “домбыра” басқада Қазақ музыкалық аспаптарын жасау жеке кәсіп болды.

Металл:

Қазақ қолөнершілер үшін аз таралған материал түрлі металдар, бірақ бұл ұсталық түрі маңызды іс болды. Металдан аталар, ауыртпалық, жегу бөлшектері, сондай – ақ пышақтар және әр түрлі құралдар жасалынған. Негізінен метал бойынша жұмыспен байланысты қолөнер нашар дамыған, алайда, жұмыс істеу дағдысы қазақ зергерлерінің жұмысында қолданылды.

Тері:

Тері қолөнері қазақ өміріндегі тағы бір маңызды бөлігін құрады. Жабайы және үй жануарларының терісінен қысқы киім, бас киім, ер – тоқыманың бөлшектері және аттарға арналған басқа да заттар жасалды. Кейбір киім түрлері соншалықты сапалы және ыңғайлы болғандықтан, олар туралы даңқ Орталық Азия елдеріне тарады және олар Шығыс базарында жоғары бағаланған. Сондай – ақ, көшпелілер арасында етік қолөнері болды, себебі қыста және жазда қазақтар Етік киген. Сонымен қатар, теріден су мен қымыз үшін ыдыстар жасалды.

Киіз және тоқыма қолөнер:

Киіз жасау және өңдеу қазақ көшпенділерінің негізгі қолөнері болды және онымен әйелдер айналысты. Бірінші кезекте киіз үйді жабу үшін пайдаланды. Киіз тәпішке тігу үшін пайдаланды, ал жұқа киіз түрлі киімге арналған материал болды. Сондай-ақ киіз “текемет” кілемінің негізі болып, киіз үйдің еденін төсеп, киіз үйдің қабырғаларын безендірген әдемі “тұскиіз” кілемінің негізі болып қызмет етті. Сонымен қатар жүннен және матаның жұқа жолақтарынан кілем тоқу жақсы дамыған.

Зергерлік және алау кесу өнері:

Қазақтар сондай – ақ тамаша зергерлікті, металл соғу, нақыштау, штамптау және т.б. жұмыс істейтін көптеген техникаларға ие. Алтыннан жасалған бұйымдар кездессе де, негізгі материал күміс болды. Зергерлер әр түрлі сақиналар, білезіктер, сырғалар мен аспалар, сондай – ақ, киім бөлшектері – иірім жіптер мен түймелер жасалған. Қазақстанның зергерлік өнерінің ерекше түрі ретінде – сүйек кескіш қолөнерін атауға болады, мұнда жануарлардың сүйектері мен мүйіздерінен шеберлер түрлі фигураларды кесіп, сонымен қатар, жиһаз бұйымдарын кейіннен айналдырған суреттері мен өрнектері бар жұқа пластинкаларды жасады.

ХХІ ғасырда Қазақстанның мәдениеті әлемдік қауымдастыққа сәтті құйылып, халық дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары сақталуда. Ұрпақтан ұрпаққа қазақ даласын жаулап алған ата – бабаларымыздың білімі мен философиясы әлі күнге дейін беріліп келеді. Қазақстанның мәдениетімен еліміздің көптеген мұражайларында, фестивальдер мен мерекелерде танысуға болады.